Bourtange is een vestingdorp in de venen van de streek Westerwolde in Oost-Groningen. De streek ligt in de nabijheid van het Duitse Ost-Friesland waardoor er sprake is van Duits-Joodse invloeden in de regio. Wordt er in de Stad Groningen al melding gemaakt van de eerste Joden in de stad in de tweede helft van de 16e eeuw, in Bourtange gebeurt dit pas 2 eeuwen later.
In 1742, in de joodse jaartelling het jaar 5502, wordt melding gemaakt van de vestiging van de eerste Joden. Dit valt af te leiden uit de besnijdenis door Philliphis Heijmans van Jakob, zoon van Mozes uit Bourtange in het besnijdenisregister van Veendam. In 1745 wordt in dit register door dezelfde mohel melding gemaakt van de besnijdenis van Aron, zoon van Mozes uit hetzelfde dorp. In 1748 wordt de naam genoemd van Jacob Koppel, ook een zoon van ene Mozes uit Bourtange. Dit terwijl in eerste instantie het dorp behoort tot de Joodse Gemeente Pekela. In het besnijdenisregister van Oude Pekela zijn dan ook verdere besnijdenissen geregistreerd. Zoals elke Jood in die tijd moesten ook de Joden in Bourtange toestemming vragen om zich te mogen vestigen in het plaatsje. Hun voornaamste bronnen van bestaan waren veehandel, de verkoop van vlees en de handel in ongeregelde goederen.
Na 1796 worden de Joden gezien als volwaardige inwoners van de Bataafsche Republiek die onder beheer van het Franse Keizerrijk en het Koningrijk Italië valt. In 1805 wordt melding gemaakt van Rebbe de Beer in de rekeningen van de Drost van Westerwoldingerland. Hoewel er dan nog geen sprake is van een synagoge is er blijkbaar wel een leraar aanwezig.
In 1807 komt in Parijs het Groot Sanhedrin in vergadering bijeen. De tijdens deze vergadering vastgestelde regels en bevelen zijn ook bepalend voor de Joodse gemeenschappen. Zo wordt iedere Jood geacht zich geroepen te voelen het Rijk als zijn vaderland te beschouwen. De Joden worden zelfs uitgenodigd grondaankopen te doen als middel om zich meer te hechten aan het vaderland. Op 30 augustus 1809 volgt een besluit tot het vaststellen van een formulier ofwel eenvormig gebed dat zal gelden voor alle synagoges in het Keizerrijk van Napoleon. Ook Bourtange onderwerpt zich hieraan.
In 1813 wordt een nieuwe organisatie door het burgerlijk bestuur ingesteld waardoor de Joodse gemeenschappen in het land worden omgevormd tot een kerkgenootschap. De Joodse Gemeenten in de provincie Groningen vallen met die van Friesland en Drenthe onder één kerkelijk bestuur, het Opper Consistorie der Israëlieten in de Circumscriptie van Leeuwarden. Bourtange gaat samen met de kerndorpen Vlagtwedde, Sellingen en Roswinkel de Joodse Gemeente Bourtange vormen en is dan één van de drie plaatsen in het Westerwoldse gebied waar synagoge diensten gehouden worden. Terwijl Nieuwe Schans al over een synagoge beschikt houden Bourtange en Bellingwolde de diensten nog in een particuliere woning. In Bourtange wonen dan 21 Joden en in de drie dorpen gezamenlijk is dat aantal 40. Er is op dat moment geen leraar aanwezig alleen een onbezoldigd voorzanger. Bourtange heeft slechts van 1891 tot 1894 weer een eigen godsdienstleraar gehad.
Vanaf het jaar 1821 maakte Bourtange als zogenaamde bijkerk deel uit van de Joodse Gemeente Pekela. In de tweede helft van de 18e eeuw neemt, tot ongenoegen van sommige christelijke bewoners, het aantal Joden geleidelijk toe. Joden uit Vlagtwedde, Sellingen en Vriescheloo gaan naar sjoel in Bourtange. Dit leidt ertoe dat in Bourtange eindelijk een synagoge gebouwd wordt welke in 1842 ingewijd kan worden. In 1875 wordt deze nog een keer hersteld.
Wanneer Bourtange een eigen Joodse begraafplaats krijgt is niet exact bekend maar wel dat de Joodse gemeente van Bourtange in 1850 eigenaar wordt van deze grond. De begraafplaats ligt aan de Oude Jodenkerkhoflaan, zo genoemd naar de Joodse begraafplaats, en bevat nu nog 9 grafstenen. De begraafplaats wordt gesloten in 1894. Overigens wordt de benaming Jodenkerkhof alleen door niet-joden gebruikt.
Na een eerdere poging in 1866 scheidt Vlagtwedde zich uiteindelijk in 1895 af en wordt een zelfstandige Joodse Gemeente met eigen huissynagoge. In Bourtange wonen dan nog slechts zeven Joodse gezinnen. Deze splitsing is in het begin van de 20e eeuw weer ongedaan gemaakt.
In 1930 wonen er nog 55 Joden in het plaatsje, maar ook Bourtange ontkomt niet aan de verschrikkingen van de Shoah. Het merendeel van de Joodse bevolking wordt gedeporteerd naar Polen en daar vermoord. Vier personen hebben de oorlog als onderduiker overleefd en 1 persoon is teruggekomen uit Auschwitz – Birkenau. Direct gevolg hiervan is dat de Joodse Gemeente van Bourtange in 1948 opgeheven wordt en opgaat in die van Stadskanaal tot deze op haar beurt opgeheven wordt in 1988 en samengevoegd met die van de stad Groningen.
Tegenwoordig behoort Bourtange bij de gemeente Westerwolde en is het een beschermd dorpsgezicht. Bij de reconstructie van de Vesting Bourtange heeft de Stichting Vesting Bourtange de synagoge in 1969 aangekocht en deze laten restaureren. In 1974 is het gebouw in gebruik genomen als voorlichtingscentrum. Sinds die tijd gaan er steeds meer stemmen op om het gebouw weer als synagoge in te richten. De synagoge en de onderwijzerswoning worden gerestaureerd en ingericht als Joods Synagogaal Museum.
De namen van de vermoorde joden uit Bourtange zijn op een plaquette aan de buitenmuur van het museum te vinden. Dit ‘Joods Monument’ van Bourtange is onthuld op 3 april 1989 door mevrouw Henriette van Bekkum-Sachs en de heer Ben Kosses. Twee leden van de Joodse Gemeente Bourtange die de oorlog hebben overleefd. Het is een plaquette met een Davidster van natuursteen. De plaquette is 1 meter hoog en 1 meter 40 breed.
De tekst op de plaat luidt:
GEDENK WAT AMALEK U GEDAAN HEEFT…
…VERGEET HET NIET. DEUT 25:17-19
TER HERINNERING AAN DE 46 GEDEPORTEERDEN
VAN DE JOODSE GEMEENTE BOURTANGE –
VLAGTWEDDE UIT DE JAREN 1940-1945.’
Hieronder zijn de namen en leeftijden van 46 joodse slachtoffers aangebracht.
Bronnen:
De Joden van Bourtange en Vlagtwedde ….. een herinnering (Geeske S. Koeman-Poel)
Joods Cultureel Kwartier
Joodse begraafplaatsen in Groningen en Oost-Friesland (J.H. de Vey Mestdagh)
Nationaal Comité 4 en 5 mei
Illustraties
© Collectie Michel Meijer
Collectie Gouwenaar
Rijksmuseum
Laatst bijgewerkt:
04-11-2020