Vroege aanwezigheid en vestiging
Hoewel de eerste vermeldingen van Joodse namen in het gebied dateren uit de vroege 18e eeuw, vestigde zich het eerste Joodse gezin waarvan met zekerheid gezegd kan worden dat het in Stedum woonde pas in 1764. Moses IJssacks en zijn vrouw Frauwke Moses verkochten toen hun woning aan de Grote Straat. Enkele jaren later, in 1769, vestigden zich Mozes Lazarus en zijn vrouw Froontje Heimans. Mozes was slager van beroep en handelde actief in vlees. Hij was welgesteld, getuige leningen die hij verstrekte aan anderen en de waardevolle inboedel van zijn huishouden.
Rond de eeuwwisseling kocht Moses Gronsveld een huis in Stedum, waarin een ruimte werd ingericht voor religieuze bijeenkomsten. Hij was eveneens slager en handelde daarnaast in manufacturen. Bij hem in dienst was Andries Meijer, die in 1804 zelfs als geldschieter voor zijn werkgever optrad. Gronsveld leende toen 800 gulden bij hem, maar dit was blijkbaar niet voldoende want in 1805 wordt door Lammerd Meier Gans beslag gelegd op zijn roerende goederen. Van deze goederen is een lijst opgemaakt die bewaard is gebleven.
In 1836 kwam Izaäk van Dam met zijn gezin vanuit Leek naar Stedum. Hij kocht in 1847 een huis aan de Kaakstraat, het zgn. “jeudenhuis” waar bijna zonder onderbreking tot 1932 Joden in gewoond hebben. De familie van Dam was de langst wonende Joodse familie in Stedum.
Religieus leven en gebedshuizen
Net als in andere kleine dorpen begon het religieuze leven bescheiden. Tot 1777 kwamen de Joden uit Middelstum bijeen in een privéwoning voor gebed, totdat dit door de autoriteiten werd verboden. Daarna weken zij uit naar Stedum. De eerste gebedsruimte daar bevond zich in het huis van Moses Gronsveld aan de Molenstraat. Pas rond 1890 werd een eigen synagoge gebouwd aan de weg naar Bedum, een eenvoudig gebouwtje dat gebruikt werd tot het begin van de jaren ’30.
De synagoge kende in 1925 nog een restauratie, maar werd enkele jaren later al buiten gebruik gesteld. Na de oorlog werd het pand verbouwd tot garage en uiteindelijk gesloopt. De gevelsteen van het gebouw werd bewaard en kreeg in 1998 een symbolische plaats in de toren van de hervormde kerk van Stedum.
Organisatie en sociale samenhang
Tot 1821 was Stedum een zelfstandige Joodse gemeente. Daarna volgde een periode als bijkerk van Appingedam, met behoud van een eigen bestuur. In 1830 werd Stedum opnieuw zelfstandig, dit keer samen met Loppersum. In de loop van de 19e eeuw werd ook in onderwijs voorzien. In 1906 werd de vereniging Help Elkaar opgericht, bedoeld om de sociale en religieuze banden te behouden en praktische hulp te organiseren. Rond deze tijd werd het steeds moeilijker om de synagoge wekelijks gevuld te krijgen; men hield diensten hoofdzakelijk nog op de hoge feestdagen.
Economische activiteiten
De Joodse inwoners van Stedum waren grotendeels actief in de handel. Slagers, veehandelaren en marskramers domineerden het straatbeeld. Later kwamen daar ook kleermakers, stoffeerders en naaisters bij. Sommigen waren redelijk welvarend en speelden een rol in het lokale economische verkeer. Bekend is bijvoorbeeld Jacob van Dam, een veekoopman die met zijn hondenkar door de regio trok om schapen in te kopen. Hij genoot in de streek aanzien en werd zelfs genoemd in regionale publicaties.
In Stedum en Loppersum was Joseph Bamberger eveneens een bekende verschijning. Hij was daar actief als sjochet (ritueel slachter).
Begrafenisrituelen en gedenkplaatsen
Stedum had geen eigen Joodse begraafplaats. In de vroege periode werden overledenen begraven in Appingedam. In 1863 werd in Loppersum een begraafplaats ingericht op gehuurde grond aan de Molenweg. Deze was in gebruik tot 1886, waarna de Joodse gemeenschap een deel van de Algemene Begraafplaats aan de Tuinbouwstraat kreeg toegewezen. In 2013 werd op de oorspronkelijke plek van de oude begraafplaats een monument geplaatst met de namen van de 23 daar begraven Joodse personen.
Bronnen:
Literatuur: Joden in noord-oost Groningen – J.H. de Vey Mestdagh, J. Dijkstra en E. Schut
Groninger Archieven
Joods Cultureel Kwartier
Illustraties:
Groninger Archieven
Gepubliceerd:
29-06-2025